|
Preek van zondag 10 maart 2024
Preek van zondag 10 maart 2024
Een groot hart Er zijn minstens twee goede redenen om niet over Johannes 8 te preken. Om te beginnen zit dat in het verhaal zelf. Dat eindigt wel mooi – wie zonder zonde is, werpe de eerste steen – maar begint toch vrij barbaars. Een stel opgewonden mannen wil een overspelige vrouw stenigen. Dat doen ze met een beroep op hun religieuze wet, want volgens Deuteronomium 22 zou dit mogen. Niet zo prettig, maar het zijn gelukkig andere tijden. Zoiets gaat er bij ons niet meer in. Hier in het Westen is dat een achterhaalde praktijk. Elders helaas nog niet. Ik herinner me dat zoiets meerdere keren in Nigeria speelde, in delen waar de sharia heerst. En het kan nog steeds gebeuren als men op strikte wijze de islamitische wetgeving praktiseert. Dat is een gruwelijk tafereel: iemand wordt tot de nek ingegraven en vervolgens met grote stenen bekogeld. Het laat zien hoe gevaarlijk het is om oude wetten of gebruiken uit oude tijden nog steeds toe te passen, alsof ze niet tijdgebonden zijn. Dat geldt trouwens niet alleen voor moslims. Ook joden en christenen moeten beseffen dat in de Bijbel teksten staan als die in Deuteronomium. Uitspraken over steniging, en dat geldt ook voor de veroordeling van homoseksualiteit, kun je niet meer bijvallen, laat staan dat je ze gaat uitvoeren. Nee, hoogstens kun je uitleggen vanuit welke culturele achtergrond ze ooit geschreven zijn. Maar dat levert al snel een saaie en taaie preek op. Een andere reden om Johannes 8 links te laten liggen, is het gevoelige en complexe thema. Overspel, vreemdgaan, kun je daar vanaf de kansel iets zinnigs over zeggen? Blijft dat niet steken in algemeenheden, zo van: begin er niet aan, want net als drank maakt het meer kapot dan je lief is. Toch weet je ook dat het best veel voorkomt. Volgens onderzoek zou tegenwoordig 25% van de mannen en vrouwen tussen de 20 en 45 jaar wel eens vreemdgaan. Dat laat zien dat er sinds de jaren zestig op het gebied van de seksuele moraal van alles in beweging is gekomen. Mensen volgen steeds meer hun gevoel, inclusief hun driften en hartstochten, en dat gevoel is vaak sterker dan hun gezonde verstand. Maar goed, ik betwijfel of u zit te wachten op een klaagzang over normvervaging en aanverwante zaken, ook dat is vaak saai en taai. En laten we de andere kant niet vergeten. Omstandigheden en situaties kunnen sterk van elkaar verschillen, en mensen hebben zo hun verlangens en behoeften, waar je niet zomaar aan voorbij kunt gaan. Neem deze vrouw in Johannes 8. Je kunt haar wegzetten als een flirt die het telkens met een ander aanlegt, zoals er ook mannen zijn die structureel vreemdgaan. Maar ook kan zij iemand zijn die door haar echtgenoot ernstig verwaarloosd is, diep vernederd of jarenlang mishandeld. Misschien heeft ze nu troost en intimiteit gevonden bij iemand die wel goed voor haar is. Zeker in een polygame wereld als die van de Bijbel is zo’n achtergrond niet denkbeeldig. Een man kon meerdere vrouwen tegelijk hebben en ging lang niet altijd even liefdevol en tactisch met hen om. Vandaag de dag kan zoiets, op andere wijze, ook een rol spelen. Mensen die in hun relatie te kort komen als het om intimiteit en seks gaat. Een huwelijk dat is uitgelopen op een grote mislukking, op onderlinge verkilling of op één grote treiterpartij. Goed, dan hoop je dat mensen eerst hun bestaande relatie netjes afsluiten voordat ze aan iets nieuws beginnen. Maar zo werkt het helaas vaak niet in de wereld van de hartstocht en liefde. Dat is genoegzaam bekend, en daar hebben we ook in kerkelijke kring regelmatig mee te maken. Dat alles maakt preken over dit onderwerp zo’n heikel en lastig gebeuren. Voor je het weet ben je weer de betweter of moralist, en sla je zonder gevoel voor nuance de plank mis. Ja, die rol heeft de kerk helaas iets te vaak gespeeld. Er zijn ook minstens twee goede redenen om wel in een preek stil te staan bij Johannes 8. Zo is het een opvallende tekst die de bijzondere interesse van theologen. In mijn Griekse Bijbel, en ook in veel vertalingen, staat dit verhaal namelijk tussen grote accolades. Dat laat zien dat men niet goed weet of het wel in de Bijbel thuishoort. Waarschijnlijk heeft deze tekst lange tijd een zwervend bestaan geleid. In veel oude handschriften ontbrak het, en in sommige stond het helemaal aan het slot, als een soort appendix bij het evangelie. Na de opstanding van Christus kwam dit verhaal nog een keer, als mosterd na de maaltijd. Het is een zwerfkei die uiteindelijk in Johannes 8 terechtkwam. We weten niet hoe, maar het heeft ongetwijfeld te maken met de complexe wordingsgeschiedenis van dit evangelie − in meerdere fasen. Daar hebben we al vaker bij stilgestaan, vandaag laat ik dat rusten. Wel kun je je afvragen in hoeverre dit verhaal past bij Johannes. Volgens kenners ademt het meer de sfeer van Matteüs of anders van Lucas. Neem de weigering van Jezus om de vrouw te veroordelen, die herinnert sterk aan de Bergrede van Matteüs. ‘Oordeel niet’, staat daar, ‘opdat er niet over jullie geoordeeld wordt.’ Daar sluit dit verhaal naadloos op aan. Ook zou het goed bij Lucas passen, die herhaaldelijk vertelt over zulke bijzondere ontmoetingen van Jezus. Dan laat hij zien hoe genadig en ruimhartig Jezus is voor mensen die in de ogen van veel anderen niet zouden deugen. Lucas legt veel nadruk op de kracht van vergeving. Dit verhaal had dus evengoed ergens anders kunnen staan. Of het had zomaar in het woestijnzand kunnen verdwijnen. Dan had niemand er ooit over gepreekt, ook niet saai of taai, maar dat zou ook weer jammer zijn. Een tweede goede reden om Johannes 8 wel te lezen en te overdenken, is – ere wie ere toekomt – de SGP. Deze politieke partij toont al jaren de moed het thema overspel aan te kaarten in de politiek. Moet je websites als Second Love niet verbieden, puur omdat ze een foute boodschap uitzenden. Zo van: overspel is vrij normaal en onschuldig, ja, het zou zelfs de redding van je huwelijk zijn. Dat is nepnieuws, in de praktijk klopt daar bar weinig van, overspel is eerder het begin van het einde. Vaak heeft het grote gevolgen, als iemand z’n partner bedriegt. Niet alleen een langdurige buitenechtelijke affaire, ook een eenmalige slippertje kan er diep inhakken. Destijds – waar vind je zulke programma’s tegenwoordig nog? − was ik wel een fan van Dr. Phil. Hij trad als psychotherapeut op bij Oprah Winfrey, en kreeg later zijn eigen TV-show, overdreven Amerikaans maar toch de moeite waard. Bij hem zag je ze regelmatig voorbij komen: mensen die voor de bijl gingen. Gestreeld door de aandacht van een ander, verblind door eigen hartstocht of meegezogen in hun hang naar avontuur. Pas achteraf ontdekten ze wat ze op het spel hebben gezet en kapot lieten gaan. Alle pijn en verdriet van hun partner, alle ellende in hun gezin, onderling vertrouwen dat ernstig verstoord is en ‒ als het ooit lukt ‒ maar moeizaam herstelt. Dat is bekend van ‘vertrouwen’, dat komt te voet en vertrekt te paard. Mensen hebben vaak niet door dat ontrouw diepe sporen trekt. Je zet niet zomaar iets op het spel, schreef een collega in het boek ‘Liberaal christendom’, je geeft iets weg dat op unieke wijze iets van jou en je partner samen was. Een enkele keer werkt het anders, ook dat kun je tegenkomen. Het kan gebeuren dat overspel twee mensen wakker schudt. Dan ontdekken ze hardhandig dat hun relatie – om met Johan Cruyff te spreken ‒ iets van een gatenkaas heeft, zo’n kaas met grote leegtes. Voor wie geen fan is: Cruyff gebruikte gatenkaas graag als beeld voor een lekke achterhoede, waar de spits van de tegenpartij makkelijk doorheen loopt. Op geheel eigen wijze kon hij dat soms verbasteren tot ‘geitenkaas’, iets heel anders, want geitenkaas is juist heel compact. Zo’n gatenkaas ontstaat als er niet meer wordt gepraat, gedeeld, gelachen en bemind. Als het vuur eruit is. We bedreven de liefde, las ik ooit in een roman, als twee drenkelingen. Het leven, de liefde was eruit. Dan kan overspel de wake up call zijn om weer serieus werk te maken van je relatie. Door dingen bespreekbaar te maken, te verdiepen en te verzoenen. Door die verwaterde relatie van die drenkelingen nieuwe impulsen te geven. Dan worden barsten geen breuken, maar vormen ze de aanzet tot een nieuw begin. Ook dat zag je af en toe bij Dr. Phil gebeuren. Dat is een belangrijk verschil met vroegere tijden, toen op overspel barbaarse straffen konden volgen. Vandaag de dag krijg je misschien een herkansing als er nog iets van vergeving en verzoening mogelijk is. Dan is er volop werk aan de winkel. Zo blijft Johannes 8 een uitdagend en actueel verhaal. Met ook schimmige kanten, want waar is bijvoorbeeld de minnaar van deze vrouw? Als ze op heterdaad betrapt zijn, zoals ons verhaal vertelt, zou óók hij volgens de wetten van toen veroordeeld moeten worden. Ergens – proef je wel ‒ stinkt dit zaakje. Misschien, wordt wel gesuggereerd, is het in scène gezet om Jezus in de val te lokken. Door vrome mensen die liever over een ander oordelen dan dat ze zelf in de spiegel kijken. En die dan bereid zijn om over lijken te gaan. Jezus moet dus op eieren lopen. Hoe redt Hij zich uit dit dilemma? Als rechtgeaarde jood kan Hij niet zomaar de joodse wet afvallen. Dat wil Hij ook niet, heel zijn leven neemt Hij de Thora, de vijf boeken van Mozes serieus. Maar ook weten we: als die woorden onbarmhartig hard worden uitgelegd, dan komt Jezus in verzet. Elke keer opnieuw zoekt Hij de genadige ruimte die zo wezenlijk is voor onze omgang met God en elkaar. God is groter dan ons hart, lazen we in I Johannes 3, geheel in de lijn van Jezus. Woorden om in te lijsten, omdat een mens en ook een kerk ze af en toe kwijt is: God is groter dan ons hart. Gods liefde gaat zoveel verder dan die van mensen gaat. Jezus lijkt klem te zitten en doet dan iets wonderlijks. Hij bukt zich en schrijft met zijn vinger op de grond. Wat? Dat krijgen we niet te horen. Volgens sommigen moeten het wijze woorden uit diezelfde wet of uit de profeten zijn, maar niemand die het weet. Een andere optie is dat Jezus een soort time out neemt. Een moment van bezinning, zowel voor zichzelf als voor de omstanders. Dan is dit een tactische zet, een omtrekkende beweging waarmee Hij tijd voor bezinning schept en alles dan opeens een verrassende wending geeft. Dan is er die ene zin die voor een doorbrak zorgt: ‘Wie van jullie zonder zonde is, laat die als eerste een steen naar haar werpen’. Nu ligt de bal niet meer bij hem, nu kunnen de vrome aanklagers zich niet meer verschuilen. Ze moeten zelf met de billen bloot. Onverwacht houdt Jezus hen een spiegel voor: kijk eerst eens goed naar jezelf, voordat je over het leven van een ander wilt oordelen. ‘Wie zonder zonde is, laat die de eerste steen werpen’. Na die woorden druipen ze af. De oudsten het eerst, vertelt ons verhaal. Mooi is dat: oude mensen hebben vaak de nodige levenservaring, zij weten dat ieder mens fouten maakt, kleine en soms grote. Zij vertrekken schuldbewust als eersten. Maar ook de anderen laten de vrouw met rust. Niemand werpt een steen. De vrouw wordt niet veroordeeld, ook niet door Jezus. Zo spreekt dit verhaal van ruimte, genadige ruimte. Want niemand is zonder zonde en God is groter dan ons hart. En zo worden wij hier en nu uitgedaagd, in naam van deze ruimhartige God, om zelf regelmatig in de spiegel te kijken en waar nodig dingen in ons leven te veranderen. Daarvoor is deze Veertigdagentijd heel geschikt. Zo zet Jezus ons in beweging en geeft Hij ons de inspiratie een leven lang te groeien. Te groeien in liefde, zowel voor God als voor elkaar. Zodat we zelf mensen worden met een hart vol liefde, een hart zo groot als God. Amen. | ||
| terug | ||
